A może telepatię wywołuje lokalne, krótkie spięcie drutów należących do dwu różnych skrzyń… A może przyszłość widzimy, kiedy czerpak, rozchwiany, przeskoczy nagle z właściwej taśmy na tę, która ma się dopiero rozwinąć za wiele lat? Ta opowieść zasieje w Tobie, Drogi Czytelniku, ziarno wątpliwości…

NOTA WYDAWCY

Notatki niniejsze nie stanowią, ściśle rzecz biorąc, relacji z podróży gwiezdnych. Mimo to dołączam je do dzieł zebranych Ijona Tichego, gdyż stanowią cenny dokument, wzbogacający nowymi rysami obraz tego zasłużonego gwiazdokrążcy. Cykl ten nie był autoryzowany, ani spisany przez Ijona, lecz przedstawia wybór spośród stenogramów, jakie wydawca zachował w swych papierach, i odtworzył, uzupełniwszy je wspomnieniami przyjaciół, którzy brali udział w piątkowych wieczorach Ijona Tichego.

Jak wiecie – miewam gości, niekiedy bardzo dziwnych. Wybiorę spośród nich pewną kategorię: zapoznanych wynalazców i uczonych. Nie wiem czemu, ale przyciągałem ich zawsze jak magnes. Tarantoga uśmiecha się, widzicie? Ale to nie o nim. On nie jest przecież wynalazcą zapoznanym. Dziś będę mówił o takich, którym się nie powiodło, albo raczej, którym powiodło się zbyt dobrze: osiągnęli cel, i ujrzeli jego daremność.

Oczywiście, nie przyznali się do tego. Nieznani, osamotnieni, wytrwali w tym szaleństwie, które tylko rozgłos i sukces zamieniają niekiedy – nadzwyczaj rzadko – w dzieło postępu. Rozumie się, że ogromna większość tych, co przychodzili do mnie, była to szara brać opętania, ludzie, uwięzieni w jednej idei, nie swojej nawet, przejętej od poprzednich pokoleń, jak wynalazcy perpetuum mobile, ubodzy w pomysły, trywialni w rozwiązaniach, w oczywisty sposób bzdurnych. A jednak nawet w nich tli się ów żar bezinteresowności, spalający życie, zmuszający do ponawiania wysiłków z góry daremnych.

W owym tłumie, który tylko włas­na głupota broni przed rozpaczą, pojawiali się z rzadka inni ludzie – nie chcę ich nazwać, ani osądzać – uczynicie to sami. Pierwszą postacią, która staje mi przed oczami, kiedy to mówię, jest profesor Corcoran.

Poznałem go, będzie temu lat dziewięć, może dziesięć. Było to na jakiejś konferencji naukowej. Rozmawialiśmy ledwo kilka chwil, kiedy ni z tego, ni z owego (w najmniejszej mierze nie wiązało się to z tematem) spytał:

– Co pan sądzi o duchach?

– W pierwszej chwili sądziłem, że to ekscentryczny żart, ale przypomniałem sobie, że doszły mnie słuchy o jego niezwykłości. Nie pamiętałem tylko, w jakim to mówiono znaczeniu, dodatnim czy ujemnym. Dlatego na wszelki wypadek odparłem:

– W tym przedmiocie nie mam żadnego zdania.

Bez słowa wrócił do poprzedniego tematu. Słychać już było dzwonki obwieszczające początek dalszych obrad, kiedy pochylił się znienacka – był dużo wyższy ode mnie – i powiedział:

– Tichy, pan jest moim człowiekiem. Nie ma pan uprzedzeń. Być może zresztą mylę się, ale gotów jestem zaryzykować. Niech pan przyjdzie do mnie – tu podał mi wizytówkę. – Pierwej proszę zatelefonować, bo na dzwonki nie odpowiadam i nikomu nie otwieram. Zresztą, jak pan chce.

Jeszcze tegoż wieczoru, będąc na kolacji z Savinellim, tym znanym jurystą, który specjalizował się w prawie kosmicznym, spytałem go, czy zna niejakiego profesora Corcorana.

– Corcoran! – wykrzyknął z właściwym sobie temperamentem, zaognionym drugą butelką sycylijskiego wina – ten postrzelony cybernetyk? Co się z nim dzieje? Nie słyszałem o nim od wieków!

Odparłem, że nie wiem o nim nic bliższego, tylko nazwisko to obiło mi się o uszy. Sądzę, że słowa te byłyby po myśli Corcorana. Savinelli naopowiadał mi przy winie trochę obiegowych plotek. Wynikało z nich, że Corcoran zapowiadał się świetnie jako młody naukowiec, choć już podówczas przejawiał zupełny brak szacunku dla starszych, przeradzający się nieraz w arogancję, a potem stał się weredykiem.

Kiedy poobrażał śmiertelnie swoich profesorów, kolegów, i zamknęły się przed nim wszystkie drzwi, wzbogacony wielkim, nieoczekiwanym spadkiem, zakupił jakąś ruderę za miastem i przebudował ją na laboratorium. Przebywał w nim wraz z robotami – tylko takich znosił wokół siebie asystentów i pomocników. Może i dokonał tam czegoś, ale szpalty pism naukowych były dlań niedostępne. Nie dbał o to wcale. Jeżeli nawiązywał w tym czasie jeszcze jakieś stosunki z ludźmi, to tylko po to, aby ich, po dojściu do niejakiej zażyłości, w niezwykle ordynarny sposób, bez jakiegokolwiek widomego powodu – odtrącić, zelżyć. Kiedy zestarzał się na dobre, i ta wstrętna zabawa znudziła mu się – został samotnikiem. Spytałem Savinelliego, czy wiadomo mu coś o tym, że Corcoran wierzy w duchy. Prawnik, pociągający właśnie wina, omal się nie zakrztusił ze śmiechu.

– On? W duchy!? – wykrzyknął. – Człowieku, ależ on nie wierzy nawet w ludzi!

Spytałem, jak to rozumie. Odparł, że całkiem dosłownie: Corcoran był, według niego, solipsystą – wierzył tylko we własne istnienie, wszystkich innych miał za fantomy, senne widziadła, i rzekomo dlatego tak sobie dawniej poczynał nawet z najbliższymi: skoro życie jest rodzajem snu, wszystko w nim wolno. Zauważyłem, że wobec tego może wierzyć i w duchy. Savinelli spytał, czy słyszałem już kiedyś o cybernetyku, który by w nie wierzył? Mówiliśmy potem o czymś innym­ – ale i tego, co usłyszałem, starczyło, aby mnie zaintrygować.

Jestem człowiekiem szybkiej decyzji, więc zatelefonowałem już na drugi dzień. Telefon odebrał robot. Powiedziałem, kto, i w jakiej sprawie. Corcoran zadzwonił do mnie dopiero nazajutrz, późnym wieczorem. Miałem się właśnie udać na spoczynek. Powiedział, że mogę przyjść do niego choćby zaraz. Dochodziła jedenasta. Powiedziałem, że zaraz przyjdę, ubrałem się i pojechałem.

Laboratorium było wielkim, ponurym budynkiem, położonym opodal szosy. Widywałem je nieraz. Myślałem, że to stara fabryka. Było pogrążone w ciemności. Najsłabszy blask nie rozwidniał żadnego z wpuszczonych głęboko w mur, kwadratowych okien. Także wielki plac między żelaznym ogrodzeniem a bramą był nieoświetlony. Kilka razy wpadłem na jakieś chrzęszczące rdzą blachy, szyny, tak że już trochę zły dotarłem do ledwo majaczących drzwi i zadzwoniłem w specjalny sposób, jak mi przykazał Corcoran. Po dobrych pięciu minutach otworzył mi sam, w szarym, spalonym kwasami płaszczu laboratoryjnym. Był przeraźliwie chudy, kościsty, nosił ogromne szkła i siwego wąsa, z jednej strony krótszego, jak by był nadgryziony.

– Pozwól pan za mną – powiedział bez żadnych wstępów. Długim, ledwo oświetlonym korytarzem, w którym leżały jakieś maszyny, beczki, zakurzone biało worki cementu, zaprowadził mnie do wielkich, stalowych drzwi. Płonęła nad nimi jaskrawa lampa. Wyjął z kieszeni chałata klucz, otworzył i wszedł pierwszy. Ja za nim. Po krętych żelaznych schodach dostaliśmy się na piętro. Otwarła się wielka hala fabryczna, z oszklonym stropem, kilka nieosłoniętych żarówek nie oświetlało jej, ukazywało tylko jej półmroczny ogrom. Była pusta, martwa, opuszczona, wysoko pod stropem hulały przeciągi, deszcz, który zaczął padać, kiedy zbliżałem się do siedziby Corcorana, zacinał w szyby, ciemne i brudne, tu i ówdzie woda ciekła przez otwory po wybitych szkłach.

Corcoran, jak by tego nie widząc, szedł przede mną, dudniącą pod krokami, blaszaną galerią, znowu stalowe, zamknięte drzwi. Za nimi korytarz, nieład porzuconych, jak by w ucieczce, leżących pokotem pod ścianami narzędzi, okrytych grubą warstwą kurzu. Korytarz skręcił, szliśmy w górę, w dół, mijaliśmy podobne do zaschłych gadów splątane pasy transmisyjne. Wędrówka, w której poznawałem rozległość budowli, trwała. Raz czy dwa Corcoran, w miejscach zupełnie ciemnych, ostrzegł mię, żebym uważał na stopień, żebym się schylił. U ostatnich z szeregu tych stalowych, zapewne przeciwpożarowych drzwi, grubo nabijanych nitami, zatrzymał się, otwarł je – zauważyłem, że, w przeciwieństwie do innych, nie zazgrzytały wcale, jak by ich zawiasy były świeżo naoliwione.

Weszliśmy do wysokiej sali, prawie zupełnie pustej – Corcoran stanął na środku, tam, gdzie beton podłogi był nieco jaśniejszy, jak by kiedyś stała w tym miejscu maszyna, po której zostały tylko wystające ułomki legarów. Ścianami biegły pionowe, grube pręty, że wyglądało tu jak w klatce. Przypomniałem sobie to pytanie o duchy… Do prętów były uczepione półki, bardzo mocne, z podporami. Stało na nich kilkanaście żeliwnych skrzyń. Wiecie, jak wyglądają te kufry ze skarbami, które – w podaniach – zakopują korsarze? Takie właśnie były te skrzynie, o wypukłych pokrywach. Na każdej wisiała, ujęta w celofan, biała karta, podobna do tego dokumentu, jaki zazwyczaj zawiesza się nad szpitalnym łóżkiem. Wysoko pod stropem paliła się zakurzona żarówka, ale było zbyt ciemno, żebym choć słowo mógł odczytać z tego, co było na owych kartach napisane. Skrzynie stały dwoma rzędami nad sobą, a jedna znajdowała się wyżej, osobno. Pamiętam, że policzyłem je. Było ich bodaj dwanaście, może czternaście, nie wiem już dokładnie.

– Tichy – zwrócił się do mnie profesor, z rękami w kieszeniach płaszcza – niech się pan wsłucha na chwilę w to, co tu jest. Potem powiem panu – niechże pan słucha!

Była w nim niezwykła niecierpliwość – rzucała się w oczy.

Przymknąłem oczy i raczej przez prostą grzeczność, aniżeli ciekawy odgłosów, których, wchodząc, nie zauważyłem nawet, stałem chwilę nieruchomo. Nic właściwie nie usłyszałem. Jakieś słabiutkie brzęczenie prądu elektrycznego, w uzwojeniach, coś w tym rodzaju, ale zapewniam was, to było tak nikłe, że głos konającej muchy byłoby tam doskonale słychać.

– No – co pan słyszy? – spytał.

– Prawie nic – wyznałem – pobrzęk jakiś… ale to może tylko szum w uszach…

– Nie – to nie jest szum w uszach… Tichy, niech pan słucha uważnie, bo nie lubię się powtarzać, a mówię to, bo mnie pan nie zna. Nie jestem ordynusem za jakiego mnie mają, a tylko denerwują mnie idioci, którym trzeba dziesięć razy powtarzać jedno i to samo. Mam nadzieję, że pan do nich nie należy…

– Zobaczymy – odparłem – niech pan mówi, profesorze…

Skinął głową i wskazując na rzędy tych żelaznych skrzyń, powiedział:

– Czy zna się pan na mózgach elektrycznych?

– Tylko na tyle, o ile to jest potrzebne w nawigacji – odparłem.

– Tak sobie myślałem. To nie szkodzi. Tichy, słuchaj pan. W tych skrzyniach znajdują się najdoskonalsze mózgi elektronowe, jakie kiedykolwiek istniały.
Wie pan, na czym polega ich doskonałość?

– Nie – odparłem zgodnie ­z prawdą.

– Na tym, że one niczemu nie służą, że są absolutnie do niczego nie przydatne – nieużyteczne – że to są, jednym słowem, wcielone przeze mnie w czyn, obleczone w materię – monady Leibniza…

Czekałem, a on mówił dalej, przy czym jego siwy wąs wyglądał, w panującym półmroku, jak by u warg trzepotała mu biaława ćma.

– Każda z tych skrzyń zawiera układ elektronowy, wytwarzający świadomość. Jak nasz mózg. Budulec jest inny, ale zasada taka sama. Na tym koniec podobieństwu. Bo nasze mózgi – uważaj pan! – podłączone są, że tak powiem, do świata zewnętrznego – za pośrednictwem zmysłowych odbiorników – oczu, uszu, nosa, skóry i tak dalej. Natomiast te, tutaj – wyciągniętym palcem wskazywał skrzynie – mają swój „świat zewnętrzny” tam, w środku…

– Jakże to możliwe? – spytałem. Coś zaczynało mi niejasno świtać – domysł ten nie był wyraźny, ale budził dreszcz.

– Bardzo prosto. Skąd wiemy o tym, że mamy ciało takie, a nie inne, taką właśnie twarz, że stoi­my, że trzymamy w ręku książkę, że pachną kwiaty? Stąd, że pewne bodźce działają na nasze zmysły, i nerwami płyną do mózgu podniety. Niech pan sobie wyobrazi, Tichy, że ja potrafię drażnić pański nerw węchowy w taki sam sposób, jak czyni to pachnący goździk – co będzie pan czuł?

– Zapach goździka, oczywiście – odparłem, a profesor, skinąwszy głową, jak by rad, że jestem dostatecznie pojętny, ciągnął:

– A jeżeli to samo zrobię ze wszystkimi pana nerwami, to będzie pan odczuwał nie świat zewnętrzny, ale to, co JA pańskimi nerwami telegrafuję do pana mózgu… jasne?

– Jasne.

– Teraz tak. Te skrzynie mają receptory – organy, działające analogicznie do naszego wzroku, węchu, słuchu, dotyku i tak dalej. A druty od tych receptorów – jak gdyby nerwy – zamiast do świata zewnętrznego, jak nasze – podłączone są do tego bębna, tam, w kącie. Nie zauważył go pan, co?

– Nie – powiedziałem. Rzeczywiście, bęben ów, średnicy może trzech metrów, stał w głębi, pionowo, niby ustawiony kamień młyński, i po dobrej chwili spostrzegłem, że obraca się nadzwyczaj powoli.

– To jest ich los – powiedział spokojnie profesor Corcoran. Ich los, ich świat, ich byt – wszystko, czego mogą dostąpić i doznać. Znajdują się tam specjalne taśmy z zarejestrowanymi bodźcami elektrycznymi, takimi, które odpowiadają tym stu czy dwustu miliardom zjawisk, z jakimi człowiek może się spotkać – w najbardziej bogatym we wrażenia życiu. Gdyby pan podniósł pokrywę bębna, zobaczyłby pan tylko błyszczące taśmy pokryte białymi zygzakami jak pleśń na celuloidzie. Ale to są, Tichy, upalne noce południa i szmer fal, kształty ciał zwierzęcych i strzelaniny, pogrzeby i pijatyki, i smak jabłek i gruszek, zawieje śnieżne, wieczory spędzane w otoczeniu rodziny u płonącego kominka, i wrzask na pokładach okrętu, który tonie, i konwulsje choroby, i szczyty górskie, i cmentarze, i halucynacje majaczących – Ijonie Tichy: tam jest cały świat!

Milczałem, a Corcoran, ująwszy mnie żelaznym chwytem za ramię, mówił:

– Te skrzynie, Tichy, są podłączone do sztucznego świata. Tej – wskazał na pierwszą z brzegu – wydaje się, że jest siedemnastoletnią dziewczyną, zielonooką, o rudych włosach, o ciele godnym Wenery. Jest ona córką męża stanu… kocha się w młodzieńcu, którego widuje niemal co dzień przez okno…, który będzie jej przekleństwem. Ta tutaj, druga, to pewien uczony. Jest już bliski ogólnej teorii grawitacji, obowiązującej w jego świecie – w tym świecie, którego granicą są żelazne ściany bębna – i przygotowuje się do walki o swoją prawdę, w osamotnieniu, powiększanym przez zagrażającą mu ślepotę, bo on oślepnie. Tichy… a tam, wyżej, jest członek kolegium kapłańskiego, i przeżywa najcięższe dni swojego życia, bo stracił wiarę w istnienie swej duszy nieśmiertelnej. Obok, za przegrodą, stoi… ale nie mogę opowiedzieć panu życia wszystkich istot, które stworzyłem…

– Czy mogę przerwać? – spytałem.

– Nie! Nie może pan! – ryknął Corcoran. – Nikt nie może! Teraz ja mówię, Tichy! Pan nic jeszcze nie rozumie. Myśli pan pewno, że tam, w tym bębnie, są utrwalone różne sygnały, jak na płycie gramofonowej, że wypadki ułożone są tak, jak melodia, ze wszystkimi tonami, i czekają tylko, jak muzyka na płycie, aby ożywiła ją igła, że te skrzynie odtwarzają po kolei zespoły przeżyć, do końca już z góry ustalonych. Nieprawda! Nieprawda!! – wołał przeraźliwie, aż dudniło echo blaszanego stropu. – Zawartość tego bębna jest dla nich tym, czym dla pana świat, w którym pan żyje! Panu nie przychodzi przecież do głowy, kiedy pan je, śpi, wstaje, podróżuje, odwiedza starych wariatów, że to wszystko jest płytą gramofonową, której dotyk nazywa pan teraźniejszością!

– Ale – odezwałem się.

– Milcz pan! – huknął. – Nie przeszkadzać! Ja mówię!

Pomyślałem, że ci, którzy nazywają go chamem, mają sporo racji, ale musiałem uważać, bo to, co mówił naprawdę było niesłychane. Krzyczał dalej:

– Los moich żelaznych skrzyń nie jest ustalony z góry do końca, gdyż wypadki znajdują się tam, w bębnie, na szeregach równoległych taśm, i tylko działający zgodnie z regułą ślepego przypadku selektor decyduje o tym, z której serii taśm będzie zbierak zmysłowych wrażeń danej skrzyni czerpał w następnej chwili treści. Naturalnie tak proste, jak powiedziałem to nie jest, ponieważ skrzynie same mogą wpływać do pewnego stopnia na ruchy czerpaka, a selekcja przypadkowa zachodzi w pełni wtedy tylko, kiedy ci stworzeni przeze mnie, zachowują się biernie… wszelako mają wolną wolę, a ogranicza ją to samo tylko, co nas. Posiadana struktura osobowości, pasje, przyrodzone kalectwa, warunki zewnętrzne, stopień inteligencji – nie mogę wchodzić we wszystkie szczegóły…

– Jeśli tak jest nawet – wtrąciłem szybko – to jakże oni nie wiedzą, że są żelaznymi skrzyniami, a nie rudą dziewczyną, czy kapła… Tyle zdołałem wyrzucić, nim przerwał mi:

– Niech pan nie udaje osła, Tichy. Pan składa się z atomów, co? Czuje pan te swoje atomy?

– Nie.

– Atomy te tworzą cząsteczki białka. Czuje pan swoje białka?

– Nie.

– W każdej sekundzie nocy i dnia przeszywają pana promienie kosmiczne. Czuje pan to?

– Nie.

– Więc jak moje skrzynie mogą się dowiedzieć, że są skrzyniami, ośle?! Tak samo, jak dla pana ten świat jest autentyczny i jedyny, tak samo dla nich autentyczne i jedynie realne są treści, które płyną do ich elektrycznych mózgów z mojego bębna… W tym bębnie jest ich świat, Tichy, a ich ciała – nie istniejące w naszej rzeczywistości inaczej, aniżeli jako pewne względnie stałe ugrupowania otworków w perforowanych wstęgach – znajdują się wewnątrz samych skrzyń, upakowane w środku… Ta skrajna, z tamtej strony, ma się za kobietę niezwykłej piękności. Mogę panu dokładnie powiedzieć, co ona widzi, kiedy, naga, przegląda się w lustrze. W jakich kocha się drogich kamieniach. Jakich sztuczek używa, aby zdobywać mężczyzn. Wiem to wszystko, bo to ja, za pomocą mego LOSORYSU, stworzyłem ją, jej, dla nas wyimaginowany, ale dla niej realny kształt, tak realny, z twarzą, zębami, zapachem potu, z blizną od sztyletu na łopatce, z włosami i orchideami, które w nie wpina jak dla pana realne są pańskie ręce, nogi, brzuch, szyja i głowa!! Mam nadzieję, że pan nie wątpi w swoje istnienie…?

– Nie – odparłem spokojnie.

– Tichy – ciągnął nieco ciszej profesor – powiedziałem, że, między innymi, mam tu uczonego, to jest ta skrzynia na wprost pana. On bada swój świat, jednakże nigdy – rozumie pan, nigdy nie domyśli się nawet, że jego świat nie jest realny, że traci czas i siły na zgłębianiu tego, co jest serią bębnów z nawiniętą taśmą filmową, a jego ręce, nogi, oczy, jego własne, ślepnące oczy, są tylko złudzeniem, wywołanym w jego elektrycznym mózgu wyładowaniami odpowiednio dobranych impulsów. Żeby tego dojść, musiałby wyjść na zewnątrz swojej żelaznej skrzyni, to jest samego siebie, i przestać myśleć swoim mózgiem, co jest tak samo niemożliwe, jak niemożliwe jest, żebyś pan mógł doświadczyć istnienia tej zimnej, ciężkiej skrzyni inaczej, aniżeli dotykiem i wzrokiem.

– Ale ja wiem, dzięki fizyce, że jestem zbudowany z atomów – rzuciłem. Corcoran podniósł kategorycznym ruchem dłoń.

– On też o tym wie, Tichy. On ma swoje laboratorium, a w nim wszelkie aparaty, jakich dostarczyć może jego świat… widzi przez lunetę gwiazdy, bada ich ruchy, a jednocześ­nie czuje chłodny ucisk okularu na twarzy – nie, nie teraz. Teraz, zgodnie ze swym obyczajem, znajduje się w pustym ogrodzie, który otacza jego pracownię i przechadza się, w blasku słońca – bo w jego świecie jest właśnie wschód…

– A gdzie są inni ludzie – ci inni, pośród których on żyje? – spytałem.

– Inni ludzie? Oczywiście, że każda z tych skrzyń, z tych istot, obraca się pośród ludzi… oni znajdują się – wszyscy – w bębnie… Widzę, że pan wciąż nie może jeszcze pojąć! Więc może przykład uzmysłowi to panu, chociaż odległy. Spotyka pan rozmai­tych ludzi w swoich snach – nieraz takich, których nigdy pan nie widział ani nie znał – i prowadzi z nimi, we śnie, rozmowy – czy tak?

– Tak…

– Tych ludzi stwarza pański mózg. Ale śniąc, nie wie pan o tym. Proszę zważyć – to był tylko przykład. Z nimi – wyciągnął rękę – jest inaczej. To nie oni sami stwarzają swoich bliskich i obcych – tamci są w bębnie, całe tłumy, i kiedy, powiedzmy, mój uczony miałby nagłą chętkę wyjść ze swego ogrodu, i odezwać się do pierwszego lepszego przechodnia, to, uniósłszy pokrywę bębna, zobaczyłby pan, jak to się dzieje: jego zmysłowy czerpak, pod wpływem impulsu nieznacznie zboczy ze swej dotychczasowej drogi, zejdzie na inną taśmę i pocznie odbierać to, co się na niej znajduje; mówię „czerpak”, ale to są w istocie setki mikroskopijnych zbieraków prądowych, ponieważ tak samo, jak pan odbiera świat wzrokiem, węchem, dotykiem, narządem równowagi – tak samo on poznaje swój „świat” za pośrednictwem oddzielnych wejść zmysłowych, oddzielnych kanałów, i dopiero jego elektryczny mózg zespala wszystkie te wrażenia w jedność.

Ale to są szczegóły techniczne, Tichy, mało istotne, z chwilą, kiedy mechanizm został raz uruchomiony. Mogę pana zapewnić, że była to tylko kwestia cierpliwości, nic więcej. Niech pan czyta filozofów, Tichy, a przekona się pan, co mówią, jak mało można polegać na naszych wrażeniach zmysłowych, jak są niepewne, zwodnicze, omylne, ale nie mamy przecież niczego oprócz nich. Tak samo – mówił z uniesioną ręką – oni. Im też nie przeszkadza to kochać, pożądać, nienawidzić, mogą dotykać innych ludzi, żeby ich całować lub zabić… i tak te moje twory w swej wiekuistej, żelaznej nieruchomości, oddają się namiętnościom i pasjom, zdradzają się, tęsknią, marzą…

– Pan sądzi, że to jest – jałowe? – spytałem nieoczekiwanie, a Corcoran zmierzył mnie swymi przeszywającymi oczami. Długą chwilę nie odpowiadał.

– Tak – powiedział wreszcie – dobrze, żem pana tu wprowadził, Tichy… każdy z idiotów, którym to pokazałem, zaczynał od ciskania gromów na moje okrucieństwo… Jak pan rozumie swoje słowa?

– Pan dostarcza im tylko surowca – powiedziałem – pod postacią tych impulsów. To tak, jak nam dostarcza ich świat.

– To prawda – rzekł sucho profesor. Zgarbił się i stał się przez to jak by mniejszy. – Ale skoro pan to powiedział, oszczędził mi pan ­długich wywodów, bo pan rozumie już chyba po co ja je stworzyłem?

– Domyślam się. Ale chciałbym, żeby pan mi to sam powiedział.

– Dobrze. Kiedyś – bardzo dawno temu – zwątpiłem w realność świata. Byłem wtedy jeszcze dzieckiem. Tak zwana złośliwość rzeczy martwych – kto jej nie doświadczył? Nie możemy znaleźć jakiegoś drobiazgu, choć pamiętamy, gdzieśmy go widzieli po raz ostatni, nareszcie odnajdujemy go, gdzie indziej, z uczuciem, że przyłapaliśmy świat na gorącym uczynku jakiejś – niedokładności, bylejakości… dorośli mówią, oczywista, że to pomyłka – i naturalna nieufność dziecka zostaje w ten sposób stłumiona… Albo to, co nazywają le sentiment du deja vu – wrażenie, że w sytuacji, niewątpliwie nowej, przeżywanej po raz pierwszy, już się kiedyś było… A dalej: prawo serii, powtarzanie się zjawisk szczególnie rzadkich, które tak chodzą parami, że lekarze nazwali nawet to w swoim języku: duplicitas casuum. A wreszcie… duchy, o które pana pytałem. Czytanie myśli, lewitacje i – ze wszystkich, najbardziej sprzeczne z podstawami całej naszej wiedzy, najbardziej niewytłumaczalne – przypadki, prawda, że rzadkie – przepowiadania przyszłości… fenomen opisywany od najdawniejszych czasów, wbrew wszelkiej możliwości, gdyż każdy naukowy pogląd na świat go wyklucza… I co to jest – wszystko? Co to znaczy? Powie pan, czy nie…? Brak panu jednak odwagi, Tichy… Dobrze. Niech pan spojrzy…

Podchodząc do półek, wskazał na najwyżej, osobno stojącą skrzynię.

– To jest wariat mojego świata – powiedział, i jego twarz odmieniła się w uśmiechu. – Czy pan wie, do czego doszedł w swym szaleństwie, które odosobniło go od innych? Poświęcił się szukaniu zawodności swego świata. Bo ja nie twierdziłem, Tichy, że ten – jego – świat jest niezawodny. Doskonały. Najsprawniejszy mechanizm może się zaciąć. To jakiś przeciąg rozkołysze kable i zetkną się na mgnienie, to znowu mrówka dostanie się do wnętrza bębna… i wie pan, co on wtedy myśli, ten szaleniec? Że telepatię wywołuje lokalne, krótkie spięcie drutów, należących do dwu różnych skrzyń…, że ujrzenie przyszłości zdarza się, kiedy czerpak, rozchwiany, przeskoczy nagle z właściwej taśmy na tę, która ma się dopiero rozwinąć za wiele lat. Że uczucie, jakoby przeżył już to, co zdarza mu się naprawdę po raz pierwszy, spowodowane jest zacięciem selektora. A kiedy on nie tylko zadrży w swoim miedzianym łożysku, ale zakołysze się, jak wahadło, trącony, bo ja wiem, przez… mrówkę – to jego świat doznaje zdumiewających i niewytłumaczalnych wydarzeń; w kimś zapala się nagłe i bezrozumne uczucie, ktoś zaczyna wieszczyć, przedmioty poruszają się same albo zamieniają miejscami… a przede wszystkim na skutek tych ruchów rytmicznych występuje… prawo serii! Grupowania się rzadkich i dziwnych zjawisk w ciągi… i jego obłęd, sycąc się takimi, przez ogół lekceważonymi fenomenami, kulminuje w twierdzeniu, że on sam jest żelazną skrzynią, tak jak wszyscy inni, że ludzie są tylko urządzeniami w kącie starego, zakurzonego laboratorium, a świat, jego uroki i zgrozy to tylko złudzenia. Odważył się pomyśleć nawet o swoim Bogu, Tichy, Bogu, który dawniej, kiedy był jeszcze naiwny, robił cuda, ale potem jego świat wychował go sobie, tego stwórcę, nauczył go, że jedyna rzecz, jaką wolno mu robić, to – nie wtrącać się, nie istnieć, nie odmieniać niczego w swoim dziele, albowiem tylko w niewzywanej boskości można pokładać ufność… Wezwana, okazuje się ułomną – i bezsilną… A wie pan, co myśli ten jego Bóg, Tichy?

– Tak – odparłem. – Że jest taki sam, jak on. Ale wówczas możliwe jest i to, że właściciel zakurzonego laboratorium, w którym MY stoi­my na półkach, sam też jest skrzynią, którą zbudował inny, wyższego jeszcze rzędu uczony, posiadacz oryginalnych i fantastycznych koncepcji… i tak w nieskończoność. Każdy z tych eksperymentatorów jest bogiem – jest stwórcą swojego świata, tych skrzyń i ich losu, i ma pod sobą swoich adamów i swoje ewy. I po to pan to zrobił, profesorze…

– Skoro to powiedziałem – odparł – wie pan właściwie tyle, co ja, i dalsza rozmowa nie miałaby celu. Dziękuję, że zechciał pan przyjść, i żegnam.

***

Tak, przyjaciele, zakończyła się ta niezwykła znajomość. Nie wiem, czy skrzynie Corcorana jeszcze działają. Być może tak, i śnią swoje życie, z jego blaskami i przerażeniami, które są tylko zastygłym w filmowych taśmach rojowiskiem impulsów, a Corcoran, zakończywszy prace dnia, udaje się po żelaznych schodach co wieczór na górę, otwierając kolejne, stalowe drzwi tym wielkim kluczem, który nosi w kieszeni spalonego kwasami chałata… Staje tam, w zakurzonej ciemności, aby wsłuchiwać się w słaby szum prądów i ledwie pochwytny odgłos, z jakim obraca się leniwie bęben, z jakim posuwa się taśma.